Ακταίων

I

Μυθολογικό πρόσωπο. Γιος του Αρισταίου και της Αυτονόης, κόρης του βασιλιά των Θηβών Κάδμου. Ήταν άριστος και ατρόμητος κυνηγός και διδάχτηκε την τέχνη του κυνηγιού από τον κένταυρο Χείρωνα. Η πιο διαδεδομένη παράδοση σχετικά με τον Α. ήταν ότι κάποτε που κυνηγούσε στα βουνά έφτασε στην ιερή κοιλάδα της Άρτεμης, την πυκνόδεντρη Γαργαφία, και εκεί αποκοιμήθηκε κουρασμένος πάνω σε έναν βράχο (Ακταίωνος κοίτη), κοντά στην Παρθένιο πηγή, όπου έπαιρνε το λουτρό της η θεά Άρτεμη. Όταν ξύπνησε είδε γυμνή τη θεά, που εξοργίστηκε γιατί κανένας θνητός δεν είχε τολμήσει να τη δει γυμνή, και τον τιμώρησε σκληρά. Έριξε νερό από την πηγή στο πρόσωπο του Α., τον μεταμόρφωσε σε ελάφι και μετά έκανε να λυσσάξουν τα πενήντα σκυλιά του που τον κατασπάραξαν, αφού δεν μπορούσαν να τον αναγνωρίσουν στην καινούργια του μορφή.

Κατά τον Παυσανία, ήταν τόσο μεγάλη η λύπη των γονιών του για τον τραγικό θάνατο του γιου τους, που ο Αρισταίος εγκατέλειψε τη Βοιωτία και εγκαταστάθηκε στο νησί Σαρδώ, ενώ η Αυτονόη μετοίκησε στην Ερένεια των Μεγάρων όπου πέθανε από τη λύπη της.

Κατά τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, η Άρτεμη τιμώρησε τον Α. γιατί είχε κρεμάσει τα τρόπαια του κυνηγιού του έξω από τον ναό της και ζήτησε κατόπιν τον έρωτά της ή επειδή καυχιόταν ότι ήταν ανώτερός της στην τέχνη του κυνηγιού.

Κατά τον Ακουσίλαο, ο Α. τιμωρήθηκε από τον Δία γιατί θέλησε να πάρει για σύζυγό του τη Σεμέλη, τη μητέρα του Διονύσου, που ήταν η αγαπημένη του Δία. Το φάντασμα του Α. τριγυρνούσε στον Ορχομενό της Βοιωτίας, όπως έλεγαν οι κάτοικοι της περιοχής, και κατέστρεφε τους αγρούς. Οι Ορχομένιοι, αφού συμβουλεύτηκαν το Μαντείο των Δελφών, έθαψαν τα λίγα λείψανα του σώματός του, κατασκεύασαν χάλκινο είδωλο του Α. που το έδεσαν με σίδερα σε έναν βράχο και όρισαν για να τον τιμήσουν ετήσιες θυσίες.

Ο μύθος του Α. παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τον μύθο του Ωρίωνα, άλλου ατρόμητου κυνηγού που υπήρξε και αυτός θύμα της οργής της Άρτεμης, όταν θέλησε να τη συναγωνιστεί στον δίσκο. Διάφοροι ερμηνευτές των αρχαίων μύθων (Descharme, Preller) θεωρούν και τους δύο, αστρικούς ήρωες που συνοδεύουν τα σκυλιά τους, τον Σείριο ο Ωρίων και τα 50 ο Α. Οι μύθοι και των δύο αυτών ηρώων γεννήθηκαν από τις εντυπώσεις που δημιουργούσε η εμφάνιση στον ουρανό του αστερισμού του Ωρίωνα. Όταν ανατέλλει ο αστερισμός αυτός επισκιάζει με τη λάμψη του όλα τα άλλα αστέρια και αντιπροσωπεύει τότε τον μυθικό κυνηγό Ωρίωνα, που με τον σκύλο του Σείριο καταδιώκει τις Πλειάδες. Μετά από πενήντα μέρες όμως εξαφανίζεται στον ορίζοντα μπροστά στη σελήνη (Άρτεμη), που πλησιάζει και γίνεται τότε ο Α. που κατασπαράσσεται από τα πενήντα σκυλιά του, είναι δηλαδή τότε ο αστερισμός του Κυνός.

Ο μύθος του Α. αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς αρχαίους ποιητές και καλλιτέχνες (Αισχύλος, Ιοφών, Κλεοφών, Φρύνιχος, Πολύγνωτος κ.ά.), τα περισσότερα όμως από τα έργα τους έχουν χαθεί. Το αρχαιότερο μνημείο τέχνης είναι μια μετόπη στον ναό της Ήρας στον Σελινούντα της Σικελίας, όπου εικονίζεται ο Α. να κατασπαράσσεται από τα σκυλιά του μπροστά στην Άρτεμη, η περίφημη σαρκοφάγος του Α. στο Λούβρο όπου εικονίζεται η Άρτεμη έκπληκτη, τη στιγμή που τη βλέπει στο λουτρό της ο Α. και η μητέρα του Α. να κλαίει πάνω στο σώμα του νεκρού γιου της. Στην Πομπηία επίσης υπάρχει τοιχογραφία που εικονίζει τον Α. να βλέπει γυμνή την Άρτεμη και δίπλα να κατασπαράσσεται από τα σκυλιά του. Τέλος, υπάρχουν παραστάσεις του μύθου του Α. πάνω σε αρχαία αγγεία, δακτυλίδια, κοσμήματα και νομίσματα.

Ο τραγικός θάνατος του μυθικού Ακταίωνα, όπως απεικονίζεται σε ερυθρόμορφο αττικό κρατήρα του 5ου αι. π.Χ.

II

(8ος αι. π.Χ.). Κορίνθιος, γιος του Μέλισσου. Τον νεαρό Α. ερωτεύτηκε ο Ηρακλείδης Αρχίας (ή, κατά άλλη παραλλαγή, κάποιος από τους ολιγαρχικούς Βακχιάδες). Επειδή ο Α. δεν ανταποκρίθηκε στον έρωτά του, ο Αρχίας (ή οι Βακχιάδες) αποφάσισε να τον κλέψει από το σπίτι του τη νύχτα. Ακολούθησε σκληρός αγώνας ανάμεσα στους απαγωγείς και τους φίλους του Μέλισσου και ο Α. βρήκε φρικτό θάνατο. Ο Μέλισσος, απογοητευμένος που δεν μπόρεσε να πείσει τους Κορίνθιους να εκδικηθούν, αυτοκτόνησε. Τότε ο Ποσειδώνας έστειλε στην πόλη ξηρασία και λοιμό. Οι Κορίνθιοι ζήτησαν τη συμβουλή του Μαντείου των Δελφών, που τους σύστησε εξαγνισμό. Ο Αρχίας μισήθηκε από τους Κορίνθιους και αναγκάστηκε να φύγει επικεφαλής αποίκων στη Σικελία όπου έβαλε τα θεμέλια των Συρακουσών στο μικρό νησί Ορτυγία το 734 π.Χ. Κατά την άλλη παραλλαγή, ο θάνατος του Α. στάθηκε αφορμή να εκδιωχθούν βίαια από την Κόρινθο οι τύραννοι Βακχιάδες, που κυβερνούσαν την πόλη μετά την κατάργηση της βασιλείας (μέσα 8ου αι. π.Χ.).